Tanzimat'tan harf devrimine kadar çeviri tarih kitaplarında ön sözler ve son sözler: Çeviri yoluyla tarih yazımına tanıklık

Abstract

Bu tezde Tanzimat Fermanı'nın ilanından (1839) Harf Devrimi'ne (1928) kadar geçen yaklaşık doksan yıllık sürede Osmanlı Türkçesine çevrilen tarih kitaplarına yazılan ön/son sözler üzerine çeviribilim odaklı bir araştırma yürütülmüştür. Çalışmada, ön/son sözlerin yan metinler olarak çeviribilim araştırması için çok önemli bilgi kaynakları biçiminde değerlendirilebileceği ve ön/son sözlerde genellikle çevirilerin neden yapıldığına, çevirmenlerin ne tür çeviri politikaları izlediğine ilişkin açıklamalar yer aldığından, bunlar üzerinden yürütülecek çeviribilim odaklı bir araştırmanın, çevirinin tarih yazımında ne denli etkili bir araç olduğunun anlaşılması açısından faydalı olabileceği düşüncesinden hareket edilmiştir. Tezin araştırma bölümünde öncelikle Seyfettin Özege'nin hazırladığı Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu incelenmiş ve sözü edilen dönem içinde Osmanlı Türkçesine çevrilmiş 167 tarih kitabı tespit edilmiştir. Bu kitapların 83'ünde ön/son söz bulunmaktadır. Tezin temel inceleme nesnesini oluşturmak amacıyla bu ön/son sözlerin çeviriyazıları yapılmıştır. Tezin temel amacı, Osmanlı Türkçesine çevrilen tarih kitaplarındaki ön/son sözler üzerinden Osmanlı'da tarih yazımının nasıl değiştiğini irdelemek ve Doğu ve Batı'nın bu Osmanlı tarih yazımı geleneğini nasıl etkilediğini gözlemlemektir. Tarih yazımının değişim ve dönüşümlerini izleyebilmek için öncelikle çeviribilim kuramcılarından Itamar Even-Zohar'ın "kültür repertuvar"ı kavramından yola çıkılmış ve çeviri yoluyla nasıl bir tarih repertuvarının oluşturulduğu belirlenmeye çalışılmıştır. Kültür repertuvarının oluşumunda çevirmenlerin çeviri politikalarını incelemek amacıyla ise, Gideon Toury'nin erek-odaklı kuramı kapsamında ortaya koyduğu "çeviri normları" kavramından hareketle çevirmenlerin çeviri öncesi ve çeviri sürecinde nasıl kararlar aldıkları ve ne tür çeviri stratejileri kullandıkları betimlenmiştir. Stratejilerin belirlenmesi ve betimlenmesi, çevirmenlerin çeviri politikalarını ve bu politikalar doğrultusunda metinleri nasıl manipüle ettiklerini gözler önüne sermek açısından büyük önem taşımaktadır. Manipülasyon bağlamında "Manipülasyon Okulu"nun kurucularından olan André Lefevere'in konuyla ilgili kavramlarına da başvurulmuştur. Ayrıca, çevirmenlerin bu türden manipülasyonlarla neyi hedefledikleri Hans J. Vermeer'in "Skopos" kavramına dayanılarak açıklanmaya çalışılmıştır. Yapılan incelemede, araştırma kapsamındaki çeviri eserlerin, Even-Zohar'ın "çeviri edebiyat" kavramından hareketle bu tezde önerilen bir kavram olarak "çeviri tarih" başlığı altında ele alınabileceği ve çevirmenlerin bu "çeviri tarih" üzerinden "tarih inşası"nın gerçekleşmesine büyük ölçüde katkıda bulundukları sonucuna varılmıştır.