Yazma eserlerde kullanılan boyarmaddelerin belirlenmesi ve kağıdın yaşlanma kinetiği üzerine etkisinin araştırılması

Abstract

Yazma eserler içerdikleri bilgilerin yanı sıra üretildikleri dönemin kültürel, sosyal ve ekonomik hayatını yansıtmaları sebebiyle de önemli kültürel miras objelerindendir. El yazısıyla yazılmış bu eserlerin çoğunda taşıyıcı olarak kağıt kullanılmıştır. Kağıt destekte ana bileşen olan selülozun yanı sıra lignin, hemiselüloz, yüzey işlem maddeleri, dolgu malzemeleri ve safsızlıklar da bulunabilmektedir. Ayrıca metin kısmını oluşturan mürekkepler, süslemelerde ve kağıdı renklendirmede kullanılan pigment ve boyalar da yazma eser yapımında kullanılan diğer malzemelerdir. Zaman içerisinde gerek iç gerekse dış faktörlerin etkisiyle bu malzemelerde birtakım bozunmalar meydana gelmektedir. Kağıt üzerinde asit katalizli hidroliz ve oksidatif bozunma reaksiyonları ile selüloz depolimerizasyonu gerçekleşir ve kağıdın mukavemetinde azalma meydana gelir. Eserlerin gelecek nesillere aktarılabilmesi için konservasyon bilimcileri bir takım kimyasal stabilizasyon stratejileri geliştirmiştir. Geçiş metali katalizli oksidatif bozunmanın yavaşlatılması için antioksidant çözeltileri ve glikozidik bağın kırılmasını önlemek amacıyla asit giderme ajanları kullanılmaktadır. Eserlerde kullanılan asidik bileşenler veya demir mazı mürekkebi ile bakır bazlı pigmentler gibi geçiş metali içeren bileşiklerin selüloz destek üzerinde yarattığı tahribatın büyüklüğünün belirlenmesi ve bozunmayı önlemede kullanılan kimyasalların etkinliğinin test edilmesi için genellikle model numuneler hazırlanmaktadır. Bu malzemelerin selüloz üzerindeki uzun vadeli etkilerinin araştırılması için hızlandırılmış (yapay) yaşlandırma testleri yapılmaktadır. Ardından numunelerde meydana gelen fiziko-kimyasal değişimler görüntülenerek bir takım kantitatif verilere dönüştürülmektedir. Bu çalışmada Millet Yazma Eser Kütüphanesi Feyzullah Efendi koleksiyonlarına kayıtlı 62 ciltten oluşan ve 15. yüzyıla tarihlendirilen Keşfü’l-Beyân an Sıfâti’l-Hayevân adlı eserin kahverengimsi sayfalarında meydana gelen agresif mürekkep korozyonunun sebebi araştırılmıştır. Eserler üzerinde µXRF, Raman ve FTIR spektroskopileri ile tahribatsız analizler gerçekleştirilmiştir. Eserlerden kırıntı halinde dökülen parçalardan numuneler alınarak kromatografik analizler yapılmış ve tespit edilen bileşiklere dayanarak bu kağıtların ışgın (Rheum ribes L.) ile renklendirilmiş olduğu düşünülmüştür. Yüksek oranda selülozdan oluşan Whatman kağıtları ışgının yanı sıra yazma eserlerde kağıdın renklendirilmesinde kullanıldığı bildirilen zerdeçal (Curcuma longa L.), cehri (Rhamnus petiolaris Boiss), aspir (Carthamus tinctorius L.) ve soğan (Allium cepa L.) kabuğu bitkileri ile kırmız böceğinden (Dactylopius coccus Costa) elde edilen boyarmaddeler ile renklendirilmiştir. Ardından üzerine tarihi reçeteye göre hazırlanan demir mazı mürekkebi sürülmüştür. Demir mazı mürekkebi kullanımına bağlı olarak gelişebilecek korozyonun yavaşlatılması için boyanmış kağıtlara antioksidant ve asit giderme işlemleri uygulanmıştır. Hazırlanan model kağıtlar hızlandırılmış yaşlandırma testine tabi tutulmuş ve belirli aralıklarla veri toplanmıştır. Yaşlanma süresince pH ve optik özelliklerde meydana gelen değişimler de ölçülmüştür. Renklendirilmiş kağıtlar ve mürekkep içeren ışgın boyalı kağıtlar için viskozimerik ölçümler yapılmış ve elde edilen veriler polimerizasyon derecesi değerlerine dönüştürülmüştür. Kağıtlarda yaşlanma ile meydana gelen kimyasal bozunmanın kinetiği çalışmalarında glikozidik bağ kırılma sabiti (k), selüloz zinciri başına ortalama makaslanma sayısı (sv) ve kırılan glikozidik bağ sayısı oranı (δ) hesaplamaları yapılmıştır. Literatürde saf selüloz veya bunun demir mazı mürekkebi içeren örneklerinin yaşlandırma çalışmaları mevcuttur. Boyarmaddelerin eklenmesiyle yapılan bozunma kinetiği çalışmaları ile bu tezin konservasyon çalışmalarına önemli bir katkı sağlayacağı düşünülmüştür.